Biorąc pod lupę pewne podstawy anatomiczne szyjka macicy dzieli się na część pochwową wyścieloną nabłonkiem wielowarstwowy oraz nadpochwową z obecnym nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym gruczołowym. W prawidłowo rozwiniętej szyjce macicy wyróżniamy również strefę przejściową. Jest to miejsce, w którym nabłonek wielowarstwowy płaski styka się z nabłonkiem gruczołowym, to właśnie tu najczęściej rozpoczyna się tu atypowy rozrost nabłonka (proces dysplazji) i dochodzi do rozwoju zmian przedrakowych i raka szyjki macicy. Bardzo ważne jest więc, żeby cytodiagnostyka ginekologiczna uwzględniała materiał komórkowy pochodzący z tego obszaru.
Ten typ nowotworu jest niestety nadal najczęstszym nowotworem złośliwym narządów płciowych na świecie. Od kilku lat odnotowujemy w Polsce spadek liczby zachorowań na co w znaczącym stopniu wpłynął populacyjny program profilaktyki przeciwnowotworowej. Najczęstszym typem raka szyjki macicy jest rak płaskonabłonkowy, który rozwija się zazwyczaj u kobiet po okresie menopauzy (55.-59. r.ż.).
Tak jak w przypadku każdego innego nowotworu, możemy wyróżnić kilka czynników zwiększających ryzyko rozwoju tego nowotworu u kobiety zdrowej. Do najistotniejszych i najczęstszych czynników predysponujących do zachorowania wyszczególnia się zakażenie HPV (16 i 18, ale również innymi typami onkogennymi). Kolejnymi jest wczesne rozpoczęcie współżycia seksualnego i duża liczba partnerów płciowych. Dodatkowo wyróżnia się dużą liczbę odbytych porodów, palenie papierosów, niski status socjoekonomiczny, CIN II i CIN III w wywiadzie, stany obniżonej odporności i wieloletnie stosowanie leków antykoncepcyjnych.
Dlaczego zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego jest tak istotne w kontekście raka szyjki macicy? Wieloletnie obserwacje naukowe dowiodły, że dna HPV znajduje się w 99% raków szyjki. Zakażenie wirusem najczęściej przenoszone jest drogą płciową (80% w krajach rozwijających się). 80% zakażeń ulega samowyleczeniu (8-24 miesięcy), natomiast 20% przechodzi w zakażenie przetrwałe. 7-10 lat mija od zakażenia wirusem HPV do rozwoju CIN, a 3-5 lata mijają od CIN do rozwoju raka szyjki macicy. Typy 16,18,39 i 45 są wyróżniane jako typy wysokiego ryzyka onkogennego. W ocenie CIN wyróżniamy trzy stopnie (I,II i III). Skrótem CIN I określamy zmianę ograniczoną jedynie do nabłonka, natomiast CIN III jest bezpośrednim prekursorem raka inwazyjnego.
Kluczowym badaniem przesiewowym w zapobieganiu raka szyjki macicy jest badanie cytologiczne, na podstawie którego w rozmazie komórek z tarczy i kanału szyjki macicy za pomocą specjalnej szczoteczki możemy określić stan komórek. Należy pamiętać, że badania cytologicznego nie wykonujemy w czasie trwania miesiączki. Badanie cytologiczne ocenia stan morfologiczny złuszczonych komórek nabłonkowych, nie dostarcza natomiast danych o układzie tkankowym i stanie podścieliska, natomiast istnieniu raka inwazyjnego decyduje tylko wynik rozpoznania patomorfologicznego na podstawie wycinków z tarczy i wyskrobin z kanału szyjki. Rozmazy cytologiczne ocenia się, stosując klasyfikację Papanicolau (stosowaną coraz rzadziej) oraz system Bethesda (TBS). Badanie kolposkopowe jest natomiast metodą weryfikacji nieprawidłowych wyników cytologicznych.
Diagnostyka raka szyjki macicy może wydawać się skomplikowana, jednak należy pamiętać, że większość kroków proponowanych jest i przeprowadzanych przez lekarza ginekologa. To zadań każdej kobiety należy jednak zgłaszanie się na badanie cytologiczne. Pierwsze badanie należy wykonać do 3 lat po inicjacji seksualnej lub do 30. r.ż., w przypadku stwierdzenia braku zmian cytologicznych i czynników ryzyka, powtórne badanie zaleca się wykonać za 3 lata (między 25. a 59. r.ż.).
Istnieje również forma profilaktyki pierwotnej do której zaliczamy szczepienia. W Polsce dysponujemy trzema rodzajami szczepionek – czterowalentną, dwuwalentną i dziewięciowalentną. Szczepienia profilaktyczne nie wpływają na zmiany zasad screeningu profilaktycznego. Szczepionki są skierowane zarówno do dziewczynek jak i chłopców. Najodpowiedniejszy wiek dla dziewczynek to 11. r.ż. U osób, które już rozpoczęły życie seksualne nie działa na aktualne zakażenie, ale zapobiega kolejnym.
Do najczęstszych objawów raka szyjki macicy zaliczamy upławy (wodniste, cuchnące, podbarwione krwią) oraz krwawienia (niezwiązane z cyklem miesiączkowym, po odbytym stosunku seksualnym), częste zakażenia układu moczowego, dyskomfort odczuwany w dole brzucha.
Prowadzenie prawidłowej profilaktyki przeciwnowotworowej i rozsądne zachowania seksualne w bardzo satysfakcjonującym stopniu ograniczają rozwój raka szyjki macicy, dlatego świadomość i regularność w ich zakresie jest określana jako kluczowa.
