Podatność na uzależnienie wynika z szeregu czynników: odziedziczonych od przodków predyspozycji biologicznych, znacznej i częstej ekspozycji na dane substancje, zażywaniu danych substancji w momencie dojrzewania (w latach nastoletnich, lub wcześniej) oraz działających jak katalizator otoczenia i środowiska. Jednoczesne zadziałanie wszystkich czterech powodów nie jest konieczne, aby rozwinąć uzależnienie. Dla przykładu wystarczy dostateczna ekspozycja na dowolną substancję uzależniającą i każdy z nas ujawni cechy charakteryzujące nałóg, takie jak: potrzebę zażycia, głód, tolerancję dawki. Jednak z pewnością jednoczesny wpływ wszystkich czynników powoduje, iż popadnięcie w uzależnienie jest łatwiejsze.
Uzależnienie to przewlekła choroba mózgu, która obejmuje układy nagrody, motywację i pamięć. W uzależnieniu chodzi o sposób, w jaki ciało pragnie danej substancji. Zwłaszcza jeśli powoduje to kompulsywne lub obsesyjne dążenie do „nagrody” i braku troski o idące za zaspokojeniem pragnienia konsekwencje.
Aby odpowiedzieć sobie na pytanie w jaki sposób podawanie substancji zaburza pracę naszego mózgu trzeba cofnąć się do biologicznych podstaw jego pracy.
Jednym z podstawowych neuroprzekaźników, czyli cząsteczek za pomocą których przekazywane są sygnały w szczelinie synaptycznej między neuronami jest dopamina. Dopamina jest ściśle powiązana z uczuciem wynagrodzenia oraz z byciem “w ruchu”, co właściwie jest całkiem logiczne, ponieważ aby zdobyć nagrodę musimy się najpierw do niej przemieścić.
Dopamina jest elementarną i bardzo ważną cząsteczką dla naszego mózgu. W naszych organizmach wytwarzamy ją w sposób ciągły, pulsacyjnie, a w momentach odczuwania “szczęścia” wytwarzamy jej po prostu więcej. Kiedy natomiast odczuwamy ból i cierpienie nasz organizm wytwarza jej mniej.
Jednymi z największych osiągnięć neuronauki w ostatnich 75 latach jest dowiedzenie, iż odczuwanie przyjemności oraz bólu jest ze sobą powiązane. Ośrodki odpowiadające za te odczucia leżą w tym samym obszarze mózgu i działają na zasadzie znajdowania balansu, powrotu do równowagi. Oznacza to, że kiedy czujemy przyjemność przechylamy się w jedną stronę, kiedy odczuwamy ból przechylamy się w drugą stronę. I jedną z żelaznych zasad działania tego układu jest to, że nie “lubi” on być wychylany ze swojego stanu równowagi i z każdym odstępem od neutralności nasz mózg będzie dążyć do tego, aby tę homeostazę, równowagę odzyskać. Co ciekawe już w momencie rozpoczęcia wychylania się w jedną stronę nasz mózg podejmie procesy, aby wrócić do stanu równowagi, przechylając się na drugą stronę. Można to przedstawić na prostym przykładzie: podczas oglądania ostatniego odcinka ulubionego serialu odczuwamy ogromną przyjemność. Odcinek się kończy i czujemy zjazd, spadek nastroju. W związku z tym narzuca nam się myśl, aby włączyć inny serial, wrócić do poprzedniego stanu. Jeśli więc oddajemy się czemuś co daje nam przyjemność nie jesteśmy do końca uświadomieni, że później odczujemy przykrość i ból. Bardziej myślimy o dostarczaniu przyjemności ponownie jak najszybciej.
Kiedy znajdziemy coś co sprawia nam przyjemność: alkohol, social-media, jedzenie, hazard, i kiedy angażujemy się w te czynności doznajemy wyrzutu dopaminy. I bardzo szybko poza naszą świadomością mózg równoważy to działanie dopaminy na rzecz bólu.
Mózg dążąc do osiągnięcia balansu będzie zmniejszać ilość receptorów dla dopaminy regulując je “w dół”, wynikiem czego będzie późniejsze odczuwanie nieprzyjemności: kaca, objawów odstawienia. Co więcej, jeśli nie zaczekamy aż te wygenerowane przez regulacje w dół: ból i cierpienie miną oraz będziemy podsycać nasz układ nagrody dostarczając mu ciągle danej substancji to wprowadzimy nasz mózg w spadek możliwości samodzielnego uwalniania dopaminy.
Przez ciągłe dostarczanie dopaminy z zewnątrz oraz procesy regulacyjne mózgu doprowadzamy się do staniu anhedonii. I nawet jeśli nie dostarczamy już danej substancji to znajdujemy się w stanie depresyjnym- możemy rozwinąć lęk, jesteśmy drażliwi, mamy problemy z bezsennością, odczuwamy dysforię. W związku z czym angażujemy nasze myśli i działania, aby zdobyć daną substancję ponownie, uwolnić dopaminę za wszelką cenę. To właśnie przez ciągłe dawkowanie substancji i przeciwstawne działania mózgu rozwija się uzależnienie.
Osoby uzależnione mogą być świadome swojego problemu, ale w związku z biologicznymi mechanizmami nie mogą przestać zażywać danej substancji nawet jeśli wykazują chęci i próbują. Uzależnienie od substancji powoduje problemy zdrowia fizycznego i psychicznego, a także problemy interpersonalne między członkami rodziny, przyjaciółmi czy w pracy.
Na szczęście dostępne są skuteczne metody leczenia zaburzeń związanych z używaniem substancji.
Pierwszym krokiem jest rozpoznanie i uświadomienie, że problem istnieje. Proces dochodzenia do zdrowia może zostać opóźniony, gdy dana osoba nie jest świadoma szkodliwego nadużywania substancji. Po ocenie występujących objawów lekarz określa czy i w jakim stopniu występuje zaburzenie związane z używaniem substancji. Z leczenia mogą skorzystać wszyscy pacjenci, niezależnie od tego, czy choroba jest w łagodnym, umiarkowanym czy ciężkim stopniu zaawansowania. Ponieważ uzależnienie wpływa na wiele aspektów życia danej osoby, często wymagane są różne metody leczenia. W większości przypadków najskuteczniejsze jest połączenie leków i terapii indywidualnej lub grupowej. Leki stosowane są w celu do kontrolowania głodu, łagodzenia objawów odstawienia i zapobiegania nawrotom. Psychoterapia pomaga lepiej zrozumieć motywacje i zachowania, rozwinąć wyższą samoocenę, poradzić sobie ze stresem.
Plan terapii i powrotu do zdrowia jest inny dla każdej osoby i może również obejmować inne strategie poza wyżej wymienionymi. Mogą to być:
